Inleiding

Tekst: René Ros.

Beste lezer,

Welkom een nieuwe nieuwsbrief over de Stelling van Amsterdam. Na de korte dienstberichten volgt de aankondiging van een nieuwe publicatie over een geheime Stay Behind organisatie, waarin toch ook meerdere forten aan bod komen. Veel tijd en inspanning gekost, dus ik hoop dat het je bevalt.
Daarna een artikel over oude, maar niet heel oude, foto's van enkele forten rond Beverwijk. En een beknopt maar toch lang geworden artikel over vestingwerken die in twee zomervakanties zijn bezocht.
In Nieuwsbrief 490 stond een artikel over een Halfwegse dienstplichtige dat door de vondst van oude prentbriefkaarten herschreven moest worden. En tenslotte een artikel over een dun en klein nieuw topstuk in de collectie, dat in al zijn eenvoud het verschil laat zien tussen de Stelling als Nationaal Reduit en andere waterlinies.

Lees deze nieuwsbrief op: https://www.stelling-amsterdam.nl/nieuwsbrief/2020/nieuwsbrief-493/
De volgende nieuwsbrief zal waarschijnlijk op 11 november verschijnen.
Wil jij een artikel over militaire historie schrijven voor deze nieuwsbrief? Of heb je tips en wensen voor artikelen? Laat het ons dan weten!

Veel leesplezier!
René Ros
https://doccentrum.stelling-amsterdam.nl/

Tip: houd de cursor boven elke afbeelding om een beschrijving te zien.

Klaas Vonk

Ook Klaas Vonk blijkt overleden, hij is 91 jaar oud geworden. Hij zat enkele maanden in Fort bij Spijkerboor gevangen omdat hij weigerde als dienstplichtige naar Nederlands-Indië te gaan voor herstel van de Nederlandse koloniale macht aldaar. Tot hoge leeftijd reed hij naar het fort om de gidsen koek te brengen. Mooi dat ik hem heb mogen spreken, zowel thuis als op het fort.

Klaas Vonk

Andere openingstijden bibliotheek

Bibliotheek van het documentatiecentrum op Fort Uitermeer. (René Ros)

Met ingang van 10 oktober is onze bibliotheek op Fort Uitermeer voor de rest van het jaar niet op de vrijdagmiddag open, maar op de zaterdagmiddag. Als de zaterdagmiddag je beter uitkomt om stukken te raadplegen of bij te praten, dan ben je van harte welkom.
Vanwege de corona-maatregelen is bezoek alleen op afspraak mogelijk. Hygiene-maatregelen zijn genomen.

Bibliotheek

Landschapsplan

In Nieuwsbrief 487 werd bericht over het verschenen Landschapsplan i.v.m. snelweg A8-A9. In het door commerciële partijen opgestelde plan werd deze website als bron genoemd. Terwijl volgens de voorwaarden commercieel gebruik zonder voorafgaande toestemming niet is toegestaan.
Meer websites hanteren dit om ervoor te zorgen dat het (vrijwilligers)werk niet verkeerd toegepast wordt en anderen er geen financieel voordeel uit halen. Ik voorspelde toen dat de partijen zouden gaan zeggen dat het belang en gebruik van de website van zeer geringe waarde was... Het werd nog gekker: er werd beweerd dat "alles op het Internet vrij te gebruiken is". Én dat deze website helemaal niet is gebruikt, maar alleen als bron werd vermeld om de auteur een plezier te doen. Dus óf de bronvermelding is niet naar waarheid óf ze hebben zich niet aan de voorwaarden gehouden. De auteur een plezier doen, dat doe je op een heel andere manier.

Bijeenkomst voor donateurs

In de middag van 31 oktober aanstaande organiseren we een online bijeenkomst voor donateurs en vrijwilligers van het Documentatiecentrum Stelling van Amsterdam. Daarbij worden aanwinsten getoond en projecten besproken. Tevens is er een vragen- en discussie-ronde.
Ben je donateur of vrijwilliger maar heb je geen e-mail ontvangen, neem dan contact met ons op. Zou je om een bijzondere reden ook willen deelnemen, bijvoorbeeld als gastspreker, dien dan een verzoek daartoe bij ons in. Of wordt gewoon nog even donateur!?

Donateurs

Beste Nederlanders!

Tekst: René Ros.

Pand aan de Keizersgracht in Amsterdam. (René Ros)

Vandaag is de publicatie "Beste Nederlanders" verschenen, een persoonlijke brief over een geheim project in de Koude Oorlog. Het zijn de herinneringen van een stafmedewerker van Operaties, een geheime Stay Behind organisatie.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn de Stay Behind organisaties Operaties en Inlichtingen opgezet, om bij het uitbreken van een nieuwe oorlog verzetsactiviteiten te organiseren. Deze publicatie is gebaseerd op een brief van het hoofd van de sectie Sabotage van Operaties, werkend onder de dienstnaam 'Pelt'.
Als jong rechtenstudent raakte 'Pelt' tijdens de Tweede Wereldoorlog betrokken bij het verzet en ervoer de dodelijke gevolgen van een slechte voorbereiding. Die fouten wilden ze in de dreigende oorlog met de Sovjet-Unie niet weer maken!

De digitale publicatie bevat naast de brieftekst, ook de resultaten van onderzoek ter verificatie en ter aanvulling van de brief. Hierdoor is ook veel nieuwe informatie aan het licht gekomen. Zo bleek de geheime organisatie onder haar dekmantel in de telefoongids te staan. En eindelijk weten we welk Amsterdams grachtenpand ze als kantoor gebruikten. Ook wordt duidelijker welke forten er gebruikt werden.

Samensteller en onderzoeker René Ros heeft, in samenwerking met de kinderen van 'Pelt', de originele teksten gecombineerd tot een brief aan alle Nederlanders. Met ruim 50 pagina's is het een van de meest uitgebreide openbare publicaties over Operaties.

Vanaf vandaag is de publicatie te downloaden via onderstaande link.

Beste Nederlanders

Foto's van verdwenen bouwwerken

Tekst: René Ros.

Nevenbatterij bij Fort aan de St. Aagtendijk. (André Koning / collectie René Ros)

Zuidelijke pantserkoepel van Fort bij Velsen. (André Koning / collectie René Ros.)

"Ik ben opgegroeid in de boerderij naast fort Aagtendijk" is een zin waarmee mijn nieuwsgierigheid onmiddellijk is gewekt. Omdat oude foto's van forten zeldzaam zijn, is de vraag al snel of er foto's van het fort zijn. André Koning, tegenwoordig voorzitter van de Stichting Stelling van Den Helder, bevestigde dat hij inderdaad oude foto's had en heeft die onlangs geschonken.

De foto's zijn in 1976 gemaakt maar niet alleen omdat hij nabij de gefotografeerde objecten woonde, maar omdat hij er als dienstplichtig militair kwam. Hij was toen werkzaam bij de Eerstaanwezend Ingenieur van de Directie Noord-Holland en gelegerd op de Oranje-Nassau Kazerne in Amsterdam.
Er zijn enkele fraaie foto's van het Fort aan de St. Aagtendijk maar ook van een paar andere objecten in de omgeving. Zoals één foto van de nevenbatterij van dat fort, welke is gesloopt bij de aanleg van de snelweg A9.

De meeste foto's zijn van een van de drie pantserkoepels van het Fort bij Velsen. En wel van de zuidelijke (linker) koepel in het later gesloopte hoofdgebouw van het fort. Via veel omzwervingen is die koepel op het terrein van het Nationaal Militair Museum terecht gekomen.
Twee foto's zijn op het dak gemaakt en meerdere van het interieur. De loop en andere delen leken nog goed in de verf te zitten. Van roest was toen nog weinig te zien.
Er is één foto van de keel van het hoofdgebouw met de rechter keelkazemat in de achtergrond. Twee jaar later zou Jaap de Zee een vrijwel identieke foto maken. In de jaren daarna fotografeerde hij de sloop van de gebouwen met een paar foto's van het ontmantelen van dezelfde pantserkoepel.

Wel jammer dat je toen fotorolletjes had, van 24 en later 36 opnames. Je dacht wel even na voordat je op het knopje drukte, want je was zo door je voorraad rolletjes heen. En het laten ontwikkelen van de negatieven was best prijzig. We zullen ze goed bewaren, ze geven een zeldzaam beeld van wat er niet meer is. Dank voor het maken van de foto's, André!

Foto's André Koning
Fort aan de St. Aagtendijk
Fort bij Velsen

Vestingwerken in het Oosten en het Verre Oosten

Tekst: René Ros.

Hoektoren van kasteel Nijo in Kyoto. (René Ros)

Uitzicht vanaf kasteel Fukuoka. (René Ros)

Gracht en spoorweg in Loozerlinie. (René Ros)

Gracht van de Ommerschans. (René Ros)

Voor wie het interesseert heb ik nog wat over een paar vestingwerken die tijdens de zomervakanties zijn bezocht. Ik kan het me niet echt voorstellen, maar in het verleden heb ik wel eens positieve reacties op dergelijke verhalen gekregen. Zonder oogkleppen ook buiten de Stelling kijken kan ook geen kwaad. Vorig jaar was het er niet van gekomen en daarom deze keer over zowel 2019 als 2020: Japan en Overijssel. En ja, dat is nogal een verschil.

Een reis in 2019 naar Japan bracht ons in Kyoto, Fukuoka, Nagasaki en Tokyo, waartussen we ons vooral met de hogesnelheidstrein verplaatsten. Een schitterend land met merendeels terughoudende bewoners in een moderne maatschappij maar met veel aandacht voor traditie en verleden.

In Kyoto bezochten we het eerste kasteel, aan het eind van de dag vanwege de hitte. De gracht met vierkante hoektorens en een indrukwekkende houten poort waren het eerste imponerende aangezicht van kasteel Nijo. Het is tussen 1601 en 1626 gebouwd voor de regionale shogun. In de basis lijkt het op het Muiderslot, alleen is de uitvoering wat anders en vooral groter. Je kan eerder spreken van een fort of een verdedigbaar paleis. Het kasteel is een van zeventien historische gebouwen die samen één UNESCO werelderfgoed "Historic Monuments of Ancient Kyoto" vormen. Dat is de enige connectie die ik met de Stelling kon maken, alles is er zó anders.
Na de poort troffen we, binnen een extra ommuring, een aantal fraaie paleisgebouwen waarin gekostumeerde poppen een mooie indruk gaven. Binnen de muren ligt nog een gracht met stenen muren, een vierkant donjon of reduit, met daarin een paar verblijfsgebouwen. Eenmaal weer buiten het reduit was er een afdakje met banken en een aantal moderne automaten die op verzoek gekoelde dranken uitspuwden. De terugweg ging buitenom het reduit, door een aantal verschillende tuinen met vijvers.

500 Kilometer naar het westen ligt een kasteel in een heel andere toestand. Van het kasteel Fukuoka (1601-1607) zijn geen gebouwen overgebleven, maar alleen de stenen muren en trappen. Een klein - gekoeld - bezoekerscentrum geeft informatie en toont een maquette van de originele bebouwing.
Het vlakke deel van het terrein is gebruikt voor sportvelden en er heeft jarenlang een baseball-stadion gestaan - een na-oorlogse Amerikaanse invloed. Eenmaal op het hoogste punt is er een schitterend uitzicht over de moderne stad. Ook is een recreatieplas te zien, een restant van de baai waaraan het kasteel lag.

De derde en laatste locatie met een militaire geschiedenis was het krijgsgevangenenkamp Fukuoka 2B nabij Nagasaki. De opa van mijn vrouw zat daar als Marine-man 1.056 dagen gevangen en werkte op de scheepswerf. Ook maakte hij de Amerikaanse atoombom op Nagasaki en de ellendige gevolgen daarvan mee. Natuurlijk hebben we de kamplocatie bezocht en stilgestaan bij het monument. We waren ook aanwezig bij de 74ste officiële herdenking om stil te staan bij alle slachtoffers van de atoombom.

De tegenstelling met een jaar later was groot. Het was al gepland als een binnenlandse vakantie en dat paste binnen de door de corona-crisis noodzakelijke maatregelen. Veel Nederlanders kwamen er dit jaar achter dat het eigen land ook erg mooi en bijzonder kan zijn. Zo speelde een aantal forten in op de behoefte aan veilig bezichtigen van het eigen openlucht erfgoed.
Afijn, wij verbleven in een klein dorp in Overijssel waar werkelijk niets te doen is, maar daardoor wel zorgde voor optimale rust met middagdutjes in het gras. Van de vesting Coevorden zagen we de resten van vier bastions en de gracht die nu een mooi stadspark met een zigzaggende vijver vormen. In de omgeving zagen we achter de kanalen een paar S-kazematten van de Weerstandslinies Noord-Oost Nederland.

Ik had de Venebrugger Linie al eens bezocht en wist van de nabijgelegen Loozerlinie. Mijn fout was dat ik aannam dat die aardwerken wel iets met het het Rampjaar 1672, Bommen Berend en zo te maken had. Maar, met het nabijgelegen Fort de Haandrik, behoorde het tot de Linie van de Eems en waren ten tijde van de Frans-Bataafse Republiek ingericht om de oostgrens te verdedigen. Deze werken in het oosten zijn dus uit dezelfde periode als de Linie van Beverwijk en de Posten van Kraijenhoff in het westen.
Het Fort de Haandrik is nu een doodnormale akker. Van de Venebrugger Linie bestaat alleen nog één vierkante redoute waarvan de gracht en wal nog te herkennen zijn. De Loozerlinie (of Loozensche linie) daarentegen is in de periode 2007-2010 hersteld in combinatie met water, natuur en recreatie opgaven. Er is nu dus een uitkijktoren, met informatiepanelen én lift, dat de herstelde redoutes aan weerszijden van de rivier (Overijsselse) Vecht overziet. Een robot-pontje brengt voetgangers en fietsers naar de overzijde en is onderdeel van een doorgaande fietsroute. Een autoweg en spoorweg doorsnijden de linie vrij organisch. Het is wel opvallend hoe weinig bomen er staan. Opmerkelijk is dat ook de Tricolore-vlag van de toenmalige bezetter er wappert.

20 Kilometer naar het westen is de Ommerschans te vinden en dat is een volwassen bos waarvan de originele grachten deels te herkennen zijn. Er zijn geen gebouwen en het is niet groot, dus een lange wandeling is er niet te maken, maar het is er wel erg mooi. De schans heeft later ook nog ruimte geboden aan een Kolonie van Weldadigheid, een armenkolonie, waaraan de begraafplaats herinnert. Een ver familielid van me ligt er naamloos begraven.

Mensen wensen gewoon een prettig, veilig leven en op zijn eigen manier, via zijn eigen geschiedenis, heeft elk land dat bereikt of probeert dat te bereiken. Oorlogen zijn daar helaas een onderdeel van, en militair erfgoed de herinneringen daaraan.

kasteel Nijo
kasteel Fukuoka
vesting Coevorden
Weerstandslinies Noord-Oost Nederland
Venebrugger Linie
Loozensche linie
Ommerschans

Van Halfweg naar Brabant II

Tekst: René Ros.
Met dank aan: Digitalisering teksten prentbriefkaarten Otto Bodemeijer.

Willem Cornelissen. (collectie René Ros)

Prentbriefkaart over het leven in Noord-Brabant. (collectie René Ros)

Stel, je was in 1892 geboren en op je twintigste moest je "het leger in". Je woonde in de regio van die beroemde Stelling van Amsterdam. Werd je dan in een fort gelegerd? En laten we eens niet een Amsterdammer, maar iemand uit een plaats halverwege de weg naar Haarlem als voorbeeld nemen.

Willem Cornelissen was in 1892 in Halfweg geboren en met zijn vader werkte hij in hun aannemingsbedrijf. Die hebben ook veel opdrachten voor de Genie uitgevoerd. Dat bleek uit de opdrachtenboeken 1918-1921 die ik in 2016 van zijn zoon kreeg. Die zoon is begin 2019 overleden en van de erfgenamen ontving ik twee zakboekjes, twee foto's en enkele andere documenten over zijn vaders militaire plichtsvervulling.

Uit die documenten is het 'wie' en 'wanneer' wel te halen, maar het probleem is het 'waar'. In 1912 werd hij bij de infanterie in Haarlem ingelijfd. Pas met een leeftijd van 25 jaar of ouder werden die in de forten ingedeeld. Maar regimenten met jonge infanteristen, ook die uit de regio Amsterdam, werden onder een divisie van het Veldleger geplaatst. En dat betekende, vrij vlot na de aanvang van de mobilisatie in 1914, grenswacht lopen. Het enige bewijs daarvoor is een groepsfoto van militairen met een bijschrift dat het in Brabant was. Ook de zandgrond wijst daar op...
Indirect bewijs zijn de vele verloven op maandag tot en met woensdag., dat lijkt te passen bij grenswacht. Eerder is die grenswacht in een thema-nieuwsbrief aan bod gekomen, naar aanleiding van twee boeken van Franciscus van de Vrande.

Tot hier was dit artikel identiek aan het artikel in Nieuwsbrief 490. Sindsdien zijn er door de erfgenamen tien prentbriefkaarten gevonden . Deze geven meer informatie over zijn periode in Brabant omdat hij ze aan zijn vriendin/verloofde en latere vrouw Cornelia Griffioen (1894-1995) stuurde. Als adressering was "Slagerij, Halfweg" voldoende.
De eerste kaart is ten tijde van zijn inlijving bij het 10e Regiment Infanterie te Haarlem. De kaart bevat een voorgedrukte tekst "O lieve schat, geloof mij nou, 'k Denk aan de keuken en aan jou.". Was hij heel rolbevestigend bezig of deden ze leuke dingen in de keuken?

De tien andere kaarten hebben poststempels van september 1914 tot en met januari 1915. Op alle geeft hij als eenheid 4e Compagnie, 3e Bataljon, 10e Regiment Infanterie op, ingedeeld bij de 1e Divisie van het Veldleger. In de teksten achterop de prentbriefkaarten wordt genoemd dat ze elkaar ook brieven schrijven maar die zijn er zeker niet meer.

De kaart van september 1914 komt nog uit Haarlem, het toont het Vredespaleis met de tekst "Te huur of te koop wegens faillissement". Op die dag ontvangt ze nog een kaart uit die stad, en wel van haar één jaar jongere broer Manus Griffioen (1893-1974). Hij blijkt bij de 2e Compagnie gediend te hebben en beide dienstplichtigen zaten nabij elkaar aan de grens. Uit de teksten blijkt dat ze elkaar een aantal maal toevallig hebben getroffen of opgezocht. "Ik zat net te kaarten in het Militair Tehuis toen hij ook binnenkwam." Deze en andere citaten zijn aan zijn biografie toegevoegd en geven een kleine inkijk in vermaak, verlof en tijdstippen.

Van begin oktober tot begin november zijn Willems' kaarten in Valkenswaard gestempeld. Drie kaarten in november 1914 zijn gestempeld in Borkel. Borkel en Schaft is een klein dorp op 1600 meter van de grens met België. Anderhalf uur naar het noorden lopen ligt Valkenswaard en nog ruim 2 uur lopen naar het noorden ligt Eindhoven. Dat geeft aan welk deel van de Nederlands-Belgische grens hij bewaakt heeft.
Met de periode en de locatie bekend, werden in de historische kranten op Delpher diverse artikelen gevonden. Over een gewonde Belg, Duitse deserteurs en Russische krijgsgevangenen die daar de grens overkwamen. En over Duitse officieren die de grenspost en weg fotografeerden. Van de betreffende dagen is niet bekend dat Cornelissen verlof had. In welke mate hij betrokken was bij die incidenten is helaas niet meer bekend en te achterhalen.

Toen hij 25 jaar oud was en naar de Landweer over was gegaan, had hij in een fort gelegerd kunnen zijn. Maar door de loop van de oorlog had hij al klein verlof. Zijn plaats van opkomst was Uitgeest geworden, dus bij een tweede mobilisatie was hij mogelijk in Fort bij Krommeniedijk of Fort aan Den Ham terechtgekomen.
Met een nieuwe biografie over hem, staan we ook even stil bij die andere inzet van vele Nederlandse jongemannen. En daarmee verteld het indirect dat alleen de oudere Infanterie-lichtingen op de forten zaten. Leerzaam?

Soldaat Cornelissen
'Werken voor de Genie' in Nieuwsbrief 439 (2016)
Thema-nieuwsbrief 'Amsterdammers op grenswacht in Brabant' (2019)

Consent van de Minister voor rijst en zout

Tekst: René Ros.

Kennisgeving verbod van uitvoer. (collectie René Ros NL-WpDStvA-C6505)

Consent voor rijst en zout. (collectie René Ros NL-WpDStvA-C9807)

Er is een nieuw topstuk in de collectie! Slechts een klein papiertje maar het laat zien dat de Stelling een nationaal reduit was, waarvan de voorraden van voedsel en brandstoffen op peil moesten blijven. In 2017 verworven we meerdere kennisgevings-aanplakbiljetten over uitvoerverboden. Maar hoe verliep de administratie in de praktijk?

Er zijn verschillende krantenartikelen te vinden over de in- en uitvoer van dergelijke goederen in de Stelling. Het is echter niet duidelijk of er op de uitvalswegen, nabij de forten, controleposten waren die iedere passant controleerde.
Het kleine formulier laat wel de administratieve procedure zien én dat het ook om kleine hoeveelheden ging. Een combinatie van voorgedrukte en handgeschreven tekst stelt: "De mejuff Dr. P.J. de Rooy, Amsterdam verzoekt consent voor uitvoer van vier lt. rijst, twee lt. zout naar Alfen a/d Rijn". De eenheden zijn wel de slechtst leesbare tekst, dus mogelijk is het meer.
Qua transport kon ze in die tijd met de stoomtrein vanaf het Haarlemmermeerstation in Amsterdam via Amstelveen naar Uithoorn rijden. Daar overstappen op de trein naar Alphen aan de Rijn, die de Stelling bij Fort bij Uithoorn verliet.

De hoeveelheden zijn niet echt groot, maar blijkbaar moest er toestemming voor gekregen worden. En die toestemming ontving ze volgens de stempel linksonder:
"Dit consent is geldig op den datum van afgifte en de vijf daarop volgende dagen.
Uitvoer toegestaan.
Namens den Minister van Oorlog:
De Commandant der Stelling Amsterdam."
en daar overheen de naamstempel van "H.R. Belinfante".
Rechtsonder is een stippellijn voor de datum maar daar staat slechts een stempel met
"VERPLEGINGSCOMMISSIE in de STELLING VAN AMSTERDAM".
Gelukkig blijkt linksboven een vaalblauw datumstempel met "13 AUG 1918" te staan.

De verplegingscommissie hield kantoor in het Burgerweeshuis in Amsterdam, nu het Amsterdam Museum, en daar zal ze het verzoek ingediend hebben. Het bijschrijft van een groepsfoto uit 1916 van de verplegingscommissie , vermeldt geen H.R. Belinfante. Jammer, maar...
In de indexen van het Stadsarchief Amsterdam worden een aantal personen genoemd wiens naam past bij mej. P.J. de Rooij. Door weglating van alle mannen, zij met een ander aantal voornamen en wiens geboortedatum te lang geleden is, bleef er maar één persoon over met bovendien de aanduiding "Med. dokter en arts". Haar carriere heeft niets met de Stelling te maken, maar toch is het leuk dat het een halve beroemdheid betreft. Een vrouw met een carriere was in die tijd ongebruikelijk, zodra een vrouw trouwde moest ze stoppen met betaald werk. Deze mejuffrouw trouwde pas toen ze 46 jaar oud was.

Het gaat om Petronella Johanna de Rooij (1883-1964), roepnaam Nelly en geboren in Weesp. Zij volgde een medische opleiding in Amsterdam die ze, wegens seksediscriminatie, in Zürich afmaakte. Ze werd in 1908 benoemd tot assistent-conservator en in 1909 tot conservator reptielen bij het Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam. Ze deed veel onderzoek en publiceerde een standaardwerk voordat ze in 1922 stopte. In 1929 trouwde ze met de 56-jarige architect Jan Hendrik Breijer, uit Arnhem. In 1964 overleed ze in Arnhem en werd waarschijnlijk daar begraven. In 2017 is er nog een slang naar haar genoemd en ik vond een Duits wetenschappelijk artikel uit 2018 waarin haar werk uitgebreid wordt geciteerd. Ze heeft zelfs een eigen Wikipedia pagina, eerst in het Engels en later ook in het Nederlands.

Welke relatie Nelly de Rooij met Alphen aan de Rijn had. is niet duidelijk geworden. Waarom ze het briefje bewaarde en waar het sinds haar overlijden is geweest, zal wel altijd een raadsel blijven. Maar we mogen daar dankbaar voor zijn. Net als andere collectie-items is het formulier in te zien en beschikbaar voor tentoonstellingen.

Proviandering
'Amsterdamse kennisgevingen 1914-1915' in Nieuwsbrief 447 (2017)
'Nelly de Rooij' op Wikipedia